İsmayıl Kazımov: Müasir türk dillərinin dialektlərini müqayisəli yolla öyrənmək fikrindəyik

AZƏRTAC-ın müsahibi AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Türk dilləri şöbəsinin müdiri filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Kazımovdur.

- Dilçilik İnstitutunda türk dillərinə həsr olunmuş tədqiqatlar nə yerdədir?

- Dil bir sistemdir. Dil dünyanın bir modelidir. Dil xalqın maddi-mənəvi varlığını, onun tarixini, tarixi coğrafiyasını yaradan ən nadir faktdır, dil bütünlükdə xalqı əks etdirən aynadır. Xalq həmin aynanı təmiz, parlaq və şəffaf görmək istəyir. Dil insan əxlaqının, davranışının müxtəlifnövlülüyüdür. İndi dünya dilçiliyində, o cümlədən türkoloji dilçilikdə inkişaf etmiş dillər üzrə aktiv proseslər gedir. Türk dilləri şöbəsi bu dillərin müxtəlif səviyyələrində baş verən həmin yeni prosesləri müəyyənləşdirir və tədqiq edir.

Türk dilləri şöbəsinin əməkdaşları bu qohum dillər üzrə informasiya texnologiyalarının yaradılmasını vacib sayırlar. Bu gün internetə mədəni neologizmin qaynağı kimi baxırlar. Çünki yeni söz və ifadələr internetdə, sosial şəbəkə mətnlərində tez-tez görünür. Ona görə də internet dili, türk internet sintaksisi tədqiqatlardan kənarda qalmamalıdır.

Türk dillərinin KİV-də funksionallaşması məsələləri yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Yeni medianın dili yeni türk yazarlarının üslubunda daha da gözəlləşibdir. Bu estetikanı yaradan özəlliklər təhlil olunmalı, dəyərləndirilməlidir. Türk dillərinin prestijini qaldırmalı, xüsusən də dilin həyati keyfiyyətləri meydana çıxarılmalıdır.

- Müasir türk xalqlarını birləşdirən amillər haqqında nə demək olar?

- Azərbaycanın digər türk dövlətləri ilə münasibətlərində dil amili birinci yerdə dayanır. Həm Azərbaycan, həm də başqa türk xalqlarının dili onların tarixi kökləri bir olan qohum xalqların milli varlığını müəyyənləşdirən başlıca amillərdəndir. Son illər dünyada baş verən qlobal sosial-siyasi olayların nəticəsi olaraq türk xalqları, müstəqil türk dövlətləri arasında ictimai-mənəvi, tarixi-mədəni və s. əlaqə və münasibətlər yüksək sürətdə genişlənməyə, intesivləşməyə, ardıcıl xarakter daşımağa başlayıb. Türk dünyasının get-gedə mədəni-ideoloji bütövləşməsi, türk dillərinin bir-birinə yaxınlaşması, həmin dillər arasındakı münasibətlərin yeni mərhələyə qalxması bu günün başlıca reallıqlarından biridir. Müasir türkologiyanın qarşısında duran mühüm problemlərdən biri də Azərbaycan və digər türk xalqlarının çoxtərəfli münasibətlərində dil amilinin rolunu müəyyənləşdirməkdir. Yəni bu xalqların, dillərin ümumi və tarixi inkişafını dərindən öyrənməkdir. Bizə elə gəlir ki, bu dillərin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi onların ümumi inkişaf qanunauyğunluqlarını, hər birinin oxşar və fərqli xarakterik cəhətlərini müəyyənləşdirir.

- Türkoloji dilçiliyin tarixi inkişaf yolu barədə nə deyə bilərsiniz? Türk dilləri şöbəsi hazırda hansı mövzular üzərində çalışır?

- Ənənəvi qrammatikaya aid tədqiqatlarımız artıq arxada qalıb. İndi funksional morfologiya və sintaksis məsələləri üzərində işləyirik. Qeyd edək ki, türkoloji dilçiliyin tarixi inkişaf yoluna yenidən baxılmalı, yeni linqvistik istiqamətlərin məzmun və mahiyyəti dəqiqləşdirilməlidir. Müasir türk dillərinin konseptual-funksional qrammatikası yaradılmalıdır ki, institutun Türk dilləri şöbəsinin yazmağı planlaşdırdığı “Türk dillərinin funksional morfologiyası və sintaksisi” monoqrafiyası bu istiqamətdəki işlərin təməlini təşkil edəcək. Linqodidaktik düşüncənin formalaşması morfologiya və sintaksisin bu tipinin tədqiqini zəruriləşdirdiyi üçün araşdırmalarda dil faktlarının, morfoloji və sintaktik hadisə və proseslərin funksional-kommunikativ dəyəri, həmin faktların seçimi qanunauyğunluqları müəyyənləşdirilməkdədir. Biz bu yolla müasir türk dillərinin xüsusən kommunikativ və funksional keyfiyyətini yüksəltməliyik.

- Daha hansı işləri görməyi planlaşdırırsınız?

- Dili onun dialektlərindən təcrid edilmiş şəkildə öyrənmək olmaz. Müasir türk dillərinin dialektlərini müqayisəli yolla öyrənmək fikrindəyik. Həmin məsələ də türkoloji dilçilikdə, dialektologiyada az tədqiq edilmiş sahələrdəndir.

Türkologiyanın aktual problemləri sırasında türk dilləri və dialektlərinin diaxronik və sinxronik mahiyyətinin bütövlükdə dərk edilməsi və öyrənilməsi planlaşdırılıb. Müqayisəli planda türk dillərinin dialektləri arasında olan ümumi və diferensial əlamətlər müəyyənləşdirilməlidir.

- Türklər üçün vahid, ortaq ünsiyyət dili lazımdırmı?

- Əlbəttə, türk dili, deyildiyi kimi, təkcə türklərin deyil. Bu türkcədə zaman-zaman bütün türklərin payı, zehni enerjisi cəmlənib, ona görə də bu dil bütün türklərin hər birinə hava, su kimi lazımdır. Türkiyə türkcəsi bizə lazım olanda biz türklərin, necə deyərlər, özünüdərk duyğusu qüvvətlənir, milli dirçəliş oyanır, milli hissimiz baş qaldırır. Bir sözlə, türk dili dünya dilləri içərisində çox böyük semantik gücə, potensiala malikdir. Bu gün mədəni, siyasi, sosial və s. əlaqə və münasibətlərin formalaşması və inkişafında, şübhəsiz, türk xalqları arasında dil anlaşması mühüm amillərdən hesab edilə bilər. Türk xalqlarının öz aralarında dərk edilməsinin də onların daha möhkəm, sıx yaxınlaşmasında, sosial-siyasi, elmi-mədəni və iqtisadi cəhətdən həmrəy olmalarında, əlbəttə, çox faydası var.

Müxtəlif ərazilərdə yaşamalarına baxmayaraq, türklərin böyük türkün dilində danışmasında əlahiddə bir mənəvi-psixoloji hissiyyat doğmalığı hiss edilir. Hələ XI əsrdə böyük ensiklopedik alim Mahmud Kaşğari söyləyərdi ki, “Türkün ürəyinə yol tapmaqdan ötrü onunla onun dilində danışmaqdan savayı yol yoxdur”. Türklərdən ötrü vahid ünsiyyət dili - türk dili! Akademik Tofiq Hacıyevin dediyi kimi, “bu gün bizə ümumi ünsiyyət türkcəsi kimi bu dil lazımdır. Bütün dünyanın və bütün zamanların dərdi türkcədə bütün dərinliyi və bütün ağrıları ilə ifadə olunmuşdur. Türkləri bir-birinə bağlamaq, Türk dünyasını bir dünya kimi gercəkləşdirmək üçün bu dilə türkün ehtiyacı var. Bu dil öz zənginliyi, kamilliyi və həssaslığı ilə səciyyələnir. Bu dil başqa türkcələrdən də şirə çəkdikcə daha güclü olacaqdır”. Fikrimizcə, dünya arenasında türkcə danışmanın yeni nitq imicini yaratmalı, bu nitqin təsir gücünü və qənaətini qoruyub saxlamalıyıq.

- Bu gün türk dili mədəniyyətlərarası kommunikasiyada necə iştirak edir?

- Mədəniyyətlərarası kommunikasiya gerçək fəaliyyətdir, əsas göstəricisi və vasitəsi qarşılıqlı mədəniyyətlərin nitq vasitəsilə təzahürüdür. İnformasiya mübadiləsi bu yolla aparılır. Bu proses dövlətlərarası əlaqələrin qurulmasına zəmin yaradır, bütövlükdə cəmiyyətin, millətlərarası həyat fəaliyyətini səciyyələndirir. Mədəniyyətlərarası kommunikasiyada mühüm bir formul var: türk xalqları qarşılıqlı əlaqədə, ünsiyyətdə bir-birini yaxından tanıyırlar, sıx birləşirlər. Belə bir yanaşma kommunikasiyanın mədəniyyətin başlıca elementi olduğuna işarədir, mədəniyyət bütövlükdə birlik anlamında, sosiallaşmada və özünəməxsusluqda cəmiyyətlərin hərəkətverici qüvvəsidir. Bir dövlət digər dövləti qarşılıqlı əlaqə və münasibətdə kəşf edir.

- Müxtəlif türk düşüncəsinin məhsulu olan bədii mətnlər üzərində hansı işləri aparırsınız?

- Türk düşüncəsinin məhsulu olan bədii mətnlər qarşılaşdırılır, müqayisə edilir, hansı türkün (Azərbaycan, türk, türkmən, qaqauz, özbək, tatar, qırğız və s.) mətnqurucu işlərdə aktivliyi, hansı türkün üstün cəhətlərə malik olduğu aydınlaşdırılır.

- Türkcələrin yaxınlaşmasında lüğətlərin, danışıq kitabçalarının da rolu böyükdür...

- Dilin ümumi mənzərəsini, söz və terminin müxtəlifliyini lüğət vasitəsilə öyrənmək olar. Şöbədə görülən işlərdən biri də həmin tipli lüğətlərin tərtibi və nəşridir. Müasir türk danışıq dilləri və dialektlərinə aid sözlüklərin yaradılması da vacibdir. Həmin dillər ikinci və üçüncü dil kimi dünya səviyyəsində işlənməkdədir. Şöbənin Azərbaycan dili birinci olmaqla digər türkcələrdə danışıq kitabçalarını hazırlayıb nəşr etdiriblər. Bu lüğətlərdə gündəlik söz və ifadələr, müxtəlif söhbətlər, müraciət formaları və s. haqqında kommunikasiyanı yaradan mətnlərlə tanış oluruq. Hazırda Azərbaycanca-tatarca, tatarca-Azərbaycanca, Azərbaycanca-qaqauzca, qaqauzca-Azərbaycanca, Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-Azərbaycanca, Azərbaycanca- qazaxca, qazaxca-Azərbaycanca ikidilli lüğətləri nəşrə hazırlanır.

- İnsan faktoru dildə öz əksini neçə tapır?

- Türk insanının intellekti ilə əlaqədar dil və türkoloji dilçilik araşdırmalarına geniş yer verilməlidir. İnsan faktoru həmin istiqamətdəki araşdırmaların mərkəzində dayanmalıdır. İndi get-gedə yeni dil gercəklikləri formalaşır. Bu nöqteyi-nəzərdən türk dillərinin bilavasitə gerçəkliyi, yaxud varlığı deyil, insan hafizəsindəki konseptual tablonu əks etdirdiyi də bəllidir. Bir sözlə, türkoloji dilçilikdə də məzmun və mahiyyət etibarilə yeni mövzular tədqiqat obyekti olmalıdır. Yeni mövzular isə əsas etibarilə bu gün koqnitiv yöndə aparılmalıdır. Gələcəkdə dünya dilləri sistemində türk dilini xarakterizə edən inkişaf xüsusiyyətlərini araşdırmaq fikrindəyik. Bu əlamətlərdən biri tarixi mərhələlər arasında anlaşmanın saxlanmasıdır.