AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda professor Nadir Məmmədlinin tərtib etdiyi Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvaninin “Məzhər-üt-türki” kitabının təqdimatı  keçirilib.

Noyabrın 17-də AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda professor Nadir Məmmədlinin tərtib etdiyi Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvaninin “Məzhər-üt-türki” kitabının təqdimatı  keçirilib.

Tədbiri giriş sözü ilə açan akademik Teymur Kərimli müasir dövr üçün olduqca qiymətli tapıntı olan “Məzhər-üt-türki” əsərinin AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, professor Nadir Məmmədlinin uzunmüddətli səyi və şəxsi təşəbbüsünün nəticəsi olduğunu vurğulayıb.

T.Kərimli qeyd edib ki, əslən Ərdəbil şəhərindən olan XVIII əsr Azərbaycan alimi Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvaninin müəllifi olduğu “Məzhər üt-türki” dərsliyi (risalə) təxminən 270 il əvvəl, Nadir Şah Əfşar dövründə Qızılbaş türkcəsini qeyri-türklərə öyrətmək məqsədilə yazılıb. Akademikin sözlərinə görə, ilk dəfə Azərbaycanda fars dilindən tərcümə və çap olunan bu dərslik zəngin dünya dilləri arasında öz mövqeyi ilə seçilən Azərbaycan dilinin inkişaf yolları, qrammatik və leksik normalarının tarixi təkamülünün öyrənilməsi baxımından dil tarixçiləri, türkoloq və iranşünaslar üçün çox dəyərli vəsaitdir.

Akademik T.Kərimli çıxışının sonunda türk dillərinin təkamül tarixinin dərindən öyrənilməsinin əhəmiyyətinə toxunaraq bu əsərin Azərbaycan dilində nəşrinin bu istiqamətdə gələcək elmi tədqiqatlar üçün zəmin yaradacağına əminliyini ifadə edib.

Daha sonra çıxış edən nəşrin tərtibçisi, “Ön söz” və şərhlərinin müəllifi, professor Nadir Məmmədli İranın Qum şəhərində mühafizə olunan, Azərbaycan dili və tarixi üçün mötəbər  və qiymətli olan bu əlyazmanı ona Tehranın Fərhangiyan Universitetinin Fars dili və ədəbiyyatı fakültəsinin dosent doktoru, əslən azərbaycanlı İxtiyar Bəxşinin hədiyyə etdiyini vurğulayıb.

N.Məmmədli qeyd edib ki, “Məzhər üt-türki”ni türk mədəniyyəti, ədəbiyyatı, elminin fədakar təbliğatçısı ərdəbilli Məhəmməd Micəndehi çox qiymətli, nəfis türkdilli əlyazmalardan biri kimi Qum şəhərindəki “İslam irsini yenidən canlandırma Mərkəzi” kitabxanasının nadir kitab fondundan əldə etmiş, şəxsi arxivində saxlamış, sonralar vətənpərvər dostlarına hədiyyə etmişdir.

N.Məmmədli “Məzhər üt-türki” kitabının müəllifi Əbdürrəhim Ərdəbili Şirvaninin Ərdəbildə doğulduğu, yaşayıb boya-başa çatdığı, lakin bir müddət Azərbaycanın Şamaxı şəhərində yaşadığı üçün Şirvani təxəllüsünü götürdüyünü bildirib. Əlavə edib ki, Əbdürrəhim Ərdəbili “Məzhər üt-türki” risaləsinni Şirazda olarkən türkcə öyrənmək və danışmaq istəyən fars mənşəli Ağa İsmayıl adlı bir şəxsin xahişi ilə yazmışdır. O, dərsliyin İranda Qızılbaş türkcəsini qeyri-türklərə öyrətmək üçün yazılmış, Qızılbaş türkcəsi haqqında məlumat verən ilk və yeganə əsər olduğunu vurğulayıb. 

Sonra çıxış edən Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin direktoru, akademik Nizami Cəfərov kitabı dilçilik elminində xüsusi dəyəri ola biləcək əsər kimi xarakterizə edib. Bildirib ki, nəşrdə bəzi məsələlərin tam aydınlaşdırılmasına müvəffəq olunarsa bu əsər müasir Azərbaycan dilçiliyinin ilk möhtəşəm abidəsi hesab oluna bilər.

Türk dillərinin inkişaf tarixindən bəhs edən akademik Nizami Cəfərov türk dillərini dialektləri ilə birgə qrammatik fərqlərini də nəzərə alaraq sxemləşdirdikdə 100-ə qədər türkcə təzahürün meydana çıxacağını söyləyib. Alim əsərin böyük iddia ilə qələmə alındığını və dilimizin qrammatikası ilə bağlı ilk əsər olduğunu deyib. Qeyd edib ki, bu nəşr dil elementləri, coğrafiyası və hökmü ilə Şərqdən Qərbə qədər uzanan Azərbaycan dilinin müstəqil dil olduğunu bir daha təsdiq edir. Nizami Cəfərov əsərdəki əksər dil nümunələrinin Füzulidən gətirildiyini diqqətə çatdırıb.

Nizami Cəfərov bildirib ki, “Məzhər-üt-türki” Azərbaycan dilçiliyinin ilk abidəsidir. Burada söhbət türkcənin təzahüründən gedir. Məzhər-üt-türki” əsəri Azərbaycan dilinin müstəqil bir dil olduğunu təsdiq edir.

Tədbirdə professor Güllü Yoloğlu vurğulayıb ki, “Məzhər üt-türki” əsəri təkcə dilçilər üçün deyil, tarixçilər, etnoqrafiyaçılar və siyasətçilər üçün çox böyük əhəmiyyəti var.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyası yanında Monitorinq Mərkəzinin müdiri professor Sevinc Əliyeva çıxışında “Məzhər üt-türki” əsərinin Azərbaycan dilçiliyi üçün böyük hadisə olduğunu vurğulayıb. Alim bildirib ki, bu kitab və tərcüməsi əsərin özündəm daha yaxşı təqdim olunub.

Tədbirdə akademik Möhsün Nağısoylu, professor Rüfət Rüstəmov, əsərin tərcüməçisi dosent Günel Orucova, institutun icraçı direktoru dosent Baba Məhərrəmli, filologiya elmləri doktorları Nərgiz Hacıyeva, Şəbnəm Həsənli Qəribova, dosentlər Qızılgül Abdullayeva, Xədicə Heydərova, Vəfa Abdullayeva qeyd ediblər ki, "Məzhər üt-türki" dərsliyindən (risaləsindən) aydm olur ki, XVI- XVIII əsrlərdə Azərbaycan türkcəsinin normalarında xəlqiləşmə prosesi getmiş, tələbata uyğun olaraq, müxtəlif anlayışları ifadə etmək üçün ümumxalq danışığa xas söz və ifadələrin işlədilməsi dil vahidlərinin ümumi- ləşmə prosesini, milli dilin formalaşmasmı gücləndirmişdir. Sonrakı dövrlərdə Azərbaycan türkcəsinin leksik sistemində, qrammatik qaydalarmda elə bir ciddi dəyişiklik baş verməmiş, dil və nitq normaları təkmilləşmə istiqaməlində həm canlı damşıqda, həm də ədəbi dildə ümumiləşərək sabitləşmişdir. Bu onu göstərir ki, milli dil normalarının  belə təzahürü həm ədəbi dil, həm də ümumxalq dili səviyyəsində çox dərin qatlarda gedən prosesin nəticəsidir.