2 fevral 2022-ci ildə görkəmli Azərbaycan dilçisi, ədəbiyyatşünası,
dünyaşöhrətli türkoloq, Əməkdar elm xadimi, Dövlət Mükafatı Laureatı,
akademik Ağamusa Axundovun anadan olmasının 90-cı ildönümü tamam olur.
XX yüzilliyin 50-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan filoloji elmində
fenomenal hadisəyə çevrilmiş, görkəmli alim, nəcib şəxsiyyət, böyük
insan Ağamusa müəllimin anadan olmasının 75, 80, 85 illik yubileylərində
yazılar yazmış, elmi-təşkilati fəaliyyəti barədə konfranslarda çıxışlar
etmişəm. Bu yazının məqsədi əziz və unudulmaz Ağamusa müəllimi bir daha
yada salmaq, xatırlamaq, ruhuna rəhmət oxumaqdır.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutuna rəhbərlik etdiyi 21 illlik
müddətin 16 ilini onun elmi katibi kimi çalışmaq lütfünün nəsib olduğu
bir şəxs olaraq düşünürəm ki, Ağamusa müəllim kimi nurlu və parlaq
şəxsiyyəti, həqiqi ziyalını, dilçiliyimizin danılmaz liderini ruhunun
şad olması üçün yada salmaq, xatırlamaq, təbliğ etmək humanitar
məfkurəmizə xidmət edən hər bir kəsin vəfa borcudur.
İnsanları keçmişin, gələcəyin və əbədiyyətin insanları deyə qruplara
ayırmağa imkan verən bir bölgü vardır. Əksər insanlar zamanın bu və ya
digər qırıq-qırıq parçalarında yaşayır, amma yalnız və yalnız müəyyən
insanlar əbədiyyətə gedən yola varid ola bilirlər. Ağamusa müəllim
əbədiyyət yolunun yolçusu olduğunu ləyaqətlə yaşadığı həyatı ilə subut
etdi.
Dilçilikdə qələmini sınadığı hər bir sahədə nüfuz sahibi olmuşdur.
Ümumi
və nəzəri dilçilik, riyazi dilçilik, Azərbaycan dilinin qrammatikası,
tarixi fonetika, etimologiya, dil tarixi, dialektologiya, üslubiyyat,
nitq mədəniyyəti, bədii dil, onomastika və s. məsələlərə dair yazdığı
kitab və monoqrafiyalar özünə və qələminə böyük şöhrət qazandırmışdır.
Ağamusa müəllim Azərbaycan dilçiliyinə ZAMANı gətirdi, Azərbaycanda
Axundov fonoloji məktəbinin binasını qoydu, Azərbaycan dilinin
sintaqmatik fonetikası sahəsinin yaradı¬cı¬sı kimi dilçiliyimizə adını
yazdı, şeir vəzninin yazıldığı dilin fonetik quruluşundan asılılığını
sübut etdi, türk dillərində sıra kateqoriyasının mövcudluğunu
əsaslandırdı və bu dillərin məntiqi tipinin yaradılması ideyasını ortaya
qoydu. Dilçiliyimizdə bir çox ilklərə imza atmış Ağamusa Axundov
misilsiz tədqiqatları ilə göstərdi ki, ZAMAN faktiki olaraq İNSANın
aktiv varlığıdır. Yaşadığı ömrü ilə nümayiş etdirdi ki, zaman təkcə
insan həyatının ölçüsü deyil, həm də onun inkişafı üçün MƏKANdır.
Ağamusa Axundovun simasında təkcə Azərbaycan dilçiliyi deyil, eyni
zamanda Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı, ümumən Azərbaycan filologiyası
haqlı olaraq fəxr edə bilər. Cənab Haqqın ona ayırdığı ömür payını
özünün elmi, elmi-pedaqoji, elmi-təşkilati fəaliyyəti ilə Azərbaycan
filologiyasının inkişafına övlad qayğıkeşliyi, qədirbilənliklə xidmətə
sərf etmiş, bir peşəkar kimi Azərbaycan dilinin saflığının keşikçisi
olmuşdur. Belə xidmətdən əsla usanmayan Ağamusa müəllimin keçdiyi ömür
yolu hər bir Azərbaycan vətəndaşına, insanına örnək ola bilər.
Ağamusa Axundov bu günə qədər Azərbaycan filoloji fikrinin ən fəal,
aparıcı simalarından biridir. Və belə görünür ki, hələ bundan sonra da
əsas simalardan biri olaraq da qalacaqdır. Çünki bu haqqı ona
yaşayıb-yaratdığı ömrü, Azərbaycan elmində ortaya qoyduğu misilsiz
tədqiqatları qazandırmışdır. Özü demişkən:
... Bu ömür qəlbimin, beynimin övladı.
Onu mənə heç kim bağışlamadı.
Özüm qazanmışam bu ömrü,
Özüm.
Yatmayan beynim,
Dincəlməyən əllərim,
Yuxu şirəsi dadmayan iki gözüm
Qazanıb bu ömrü.
İnsanın ən böyük sərvəti qazandığı hörmət, inam və sayğıdır. Ağamusa
müəllimə şəxsiyyətinə, ziyalılığına, elminə görə hər zaman hörmət
edilib, özünə və sözünə inanılıb, sayğı göstərilib. Çalışdığı sahədə
nüfuz sahibi idi. Bütün bunlarla bərabər Ağamusa müəllimi
səciyyələndirən ən böyük məziyyəti onun təbiiliyi idi, özü və sözü bir
idi, zahirən necə görünürdüsə, daxilən də elə idi, şəxsiyyəti və
fəaliyyəti fövqəladə vəhdət təşkil edirdi. Uzun müddət yanında işləyən
biri kimi müşahidə etmişəm ki, Ağamusa müəllim heç bir vaxt şöhrət
dalınca qaçmayıb, elmi və ictimai fəaliyyətində, yaradıcılıq yolunda
şöhrət özü onu izləyib, rəhbəri olduğu hər hansı qurumun mövcudluğu,
sanbalı naminə əlindən gələni əsirgəməmiş, rəhbərliyi ilə həmin qurumu
şöhrətləndirmiş, həm də özünün şöhrəti yüksəklərə ucalmışdır. Cənab Haqq
ona gözəl sima, xoş ünsiyyət, pak əxlaq, dərin zəka və bəsirət, yüksək
mədəniyyət bəxş etmişdi.
Ağamusa müəllimi səciyyələndirən digər bir məziyyət onun gəncliyə
göstərdiyi qayğı, gəncliyi hər zaman sağlam düşüncəli, layiqli vətəndaş
görmək istəyi idi. Bütün fəaliyyəti boyu bu istiqamət özünü büruzə
verirdi. Düşünürəm ki, bu məziyyət Ağamusa Axundovun sözün əsl mənasında
müəllimliyindən qaynaqlanırdı. Müəllimlik sözün hərfi mənasında müəyyən
sahə üzrə əxz etdiyin bilikyi auditoriyada oturanlara öyrətmək mənasında
başa düşülürsə, Ağamusa müəllim üçün müəllimlik təkcə o deyildi. Onun
üçün müəllimlik bir şama bənzəməkdir ki, özünü əridərək başqalarına
işıq, nur, ziya verəsən. Bunu insan xoşbəxtliyinin bir məqamı sayırdı.
Ağamusa müəllimin öz sözləri ilə desək, “ ... insanın ən böyük
xoşbəxtliyi öyrəndiklərini başqalarına öyrətməkdir. Çox sevinirəm ki,
mənim öyrətdiklərim sayca çoxdur və onlar dünyanın hər yerində fəaliyyət
göstərirlər”. Məhz buna görədir ki, mühazirələrini, dərslərini
auditoriyada birbaşa dinləməyən çoxsaylı insanlar özünü Ağamusa
müəllimin tələbəsi sayırlar. Ağamusa müəllimin xöşbəxtliyidir ki, dərs
demədiyi insanlar belə onu özünə müəllim sayır, bu, Cənab Haqqın Ağamusa
müəllimə göstərdiyi lütf idi.
Haqqında yazılan yazılarda və söylənilənlərdə Ağamusa müəllimi
səciyyələndirən mühüm məziyyət kimi xeyirxahlığı, humanizmi, bununla
bərabər prinsipiallığı göstərilir. Qəlbi, ürəyi böyük olan insanlararın
xeyirxahlığı, humanistliyi qədər prinsipiallığı da olur. Ağamusa müəllim
bütün fəaliyyəti boyu xeyirxah, humanist, prinsipial olub. Çoxlarının
bəhrələndiyi həmin xeyirxahlıqdan mənə də pay düşüb. İki monoqrafiyam
onun elmi redaktorluğu ilə işıq üzü görüb. Ən əsası, doktorluq
dissertasiyama elmi məsləhətçi olmağa məmnunluqla razılıq verdi. Bu,
daha məsuliyyətli olmağı, işə daha ciddi yanaşmağı tələb edirdi. Bir
qədər nasaz olmağına rəğmən müdafiə prosesində iştirak etməsi,
dissertasiyam haqqında elmi məsləhətçi kimi yüksək peşəkar çıxışı, iş
haqqında yüksək fikirdə olduğunu bildirməsi ilə şura üzvlərini mənə səs
verməyə çağırdı. Şübhəsiz, Azərbaycan dilçiliyinin nəhəng nümayəndəsinin
özünün dissertasiya mövzusunun müdafiəsindən 50 il sonra həmin mövzuda
daha geniş səpgidə müdafiə edən dissertantı haqqında söylədiyi xeyirxah,
xoş sözləri ömür boyu unudan deyiləm.
Deyirlər ki, Zamanın özü də böyük bir müəllimdir, amma çox təəssüf
ki,
daima şagirdlərini qətl edir. Bu aforizm, fikrimcə, Ağamusa Axundov kimi
şəxsiyyətlərə aid edilə bilməz. Çünki “qəlbinin, beyninin övladı olan,
... özünün yatmayan beyni, dincəlməyən əlləri, yuxu şirəsi dadmayan iki
gözü ilə qazandığı ömrü” ondan, özünün yazdığı kimi,
“Nə ölüm ala bilər,
Nə də ki zaman.
Bu ömürlə zamandan da
Güclüdür insan”.
Allah ona rəhmət eləsin! Ruhu şad, məkanı cənnət olsun! Amin!
İlham Tahirov
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
