Şuşa toponiminin etimologiyası və onun məhəllələrinin tarixi

Şrifti böyüt:
Çap et

Şuşa öz əsrarəngiz təbiəti, səfalı və müalicəvi havası ilə xəstəliklərə dəva, qəlblərə sevinc bəxş edən füsunkar məkandır. 8 may 1992-ci ildə işğal edilmiş Şuşa şəhəri 8 noyabr 2020-ci ildə Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi və qətiyyətli, igid ordumuzun şücaəti ilə düşmən tapdağından azad olunmuş və uzun sürən həsrətdən sonra öz əsl sahiblərinə qovuşmuşdur. Əfsuslar olsun ki, düşmən tapdağı altında qalan illərdə Şuşada bir çox mədəniyyət abidəsi məhv edilmiş, tanınmaz hala salınmışdır. Lakin Şuşa azadlığına qovuşduqdan sonra aparılan yenidənqurma işləri şəhərin sürətli dirçəlişi, onun əvvəlki günlərinə yenidən qayıdacağına qəti əminlik yaradır.
Belə ki, bu məqsədlə ölkə Prezidenti tərəfindən 7 may 2021-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 109-cu maddəsinin 32-ci bəndi rəhbər tutularaq imzalanmış sərəncamla Şuşa şəhərinin tarixi görkəminin bərpası, əvvəlki şöhrətinin özünə qaytarılması, dolğun mədəni həyatına qovuşması, eləcə də Azərbaycanın çoxəsrlik zəngin mədəniyyətinin, memarlıq və şəhərsalma sənətinin parlaq incisi kimi beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədilə Şuşa şəhəri Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edilmişdir. Həmçinin, ölkə başçısının Şuşa şəhərinin əsasının qoyulmasının 270 illiyi ilə bağlı olaraq 2022-ci ilin ölkəmizdə "Şuşa ili" elan edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır. Qarabağın incisi Şuşa şəhərinin tarixi olduqca qədimdir. Belə ki, əsası Pənahəli xan tərəfindən qoyulan şəhərdə ayrı-ayrı dönəmlərdə aparılan arxeloji tədqiqatlar şəhərin tarixinin bir neçə min illərlə ölçüldüyünü göstərir. Belə ki, 1971-ci ildə Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşları tərəfindən M.Hüseynovun rəhbərliyi ilə keçirilmiş Mil-Qarabağ ekspedisiyası nəticəsində Şuşa mağarasından paleolit (qədim daş) dövrünə aid 2 ədəd kobud çapacaq, b.e.ə. V-IV minilliklərə aid torpaq, gil qarışığından qab məmulatları, eneolit, tunc və dəmir dövrlərinə aid saxsı qab qırıntıları, mezolit dövrünə aid mikrolit bıçaqlar aşkar edilmişdir. Həmçinin ekspedisiya nəticəsində Şuşa mağarasında çaxmaq daşından bıçaqvari lövhələr, kəsicilər aşkar edilmişdir ki, bu tapıntılar da yuxarı paleolit dönəminə aid olmaqla ilkin yaşayış məskənlərinin mövcudluğundan xəbər verir. Qarabağ adının etimologiyasına dair müəlliflərin bir sıra görüşləri vardır. Belə ki, Qarabağ adının qara və bağ sözlərindən təşəkkül tapdığı başlıca görüşlərdən biridir. Qara sözü ilkin yazılı mənbələrdə, Orxon-Yenisey abidələrində, Əbu Həyyanın XIV əsrə aid "Kitabul idrak" əsərində, "Kitabi-Dədə Qorqud" və s. qədim, orta əsr qaynaqlarında qara/kara formalarında işlənməklə dilimizdə yer alan rəng mənası ilə bərabər torpaq, qüvvətli, möhkəm, şimal mənalarını da bildirir. Türk dillərinə nəzər yetirdikdə Azərbaycan dili ilə bərabər kumın, tatar, başqırd, noqay, qaraqalpaq dillərində heç bir orfoqrafik və orfoepik fərqlilik göstərmədən qara, kara, Türkiyə türkcəsinin dialektlərində kara formasında yer alsa da, ədəbi dildə fars mənşəli siyah sözü işlənir. Həmçinin türkdilli xalqların ədəbiyyatlarında qara sözü rəng məfhumunu bildirməklə yanaşı, böyüklük, əzəmət (Səlcuq hökmdarı Qara Arslan əcnəbi mənbələrdə qüvvətli şir formasında tərcümə olunub), şimali (QaraxanA . F . Q a - benin qənaətincə Xanlar xanı Qaraxanın adının bir mənası da şimalda hökm sürən xan deməkdir) çoxluq, sıxlıq mənalarını bildirir. Ümum qəbul olunmuş görüşə əsasən, Qarabağ toponimi qara - qalın /sıx və bağ sözlərinin birləşməsi ilə böyük bağ, qalın bağ məfhumu bildirən anlayış meydana gəlmişdir. Qarabağ toponimini təhlil edən digər bir qrup dilçilərin qənaətinə görə, bu oykonim qara (böyük mənasında) və bak (qədim türk dillərində el/tayfa/soy mənalarında) sözlərindən təşəkkül tapmaqla, böyük tayfa /böyük soy /böyük el mənalarını bildirir. Göründüyü kimi, Qarabağ toponiminə hansı aspektdən yanaşılırsa, yanaşılsın o, türk mənşəlidir. Bu yaşayış məskəninin etimologiyası, aparılan arxeoloji qazıntılarda aşkar edilmiş tapıntılar bu diyarın türk yurdu olduğunu təsdiqləyir. Qarabağın incisi heç şübhəsiz "kiçik Paris", "Azərbaycanın musiqi beşiyi", "Zaqafqaziyanın konservatoriyası" adlandırılan Şuşa şəhəridir. Şuşa toponimi haqqında bir çox mülahizələr mövcuddur. Belə ki, Şuşa toponiminin mənşəyi haqqında ən geniş yayılmış mülahizə şiş sözündən törəmiş olmasıdır. Şiş sözü dik, iti uclu zirvə deməkdir. Daha sonra bu söz Şuşa formasını almışdır. Bu mülahizənin tərəfdarları Şuşa şəhərinin bu cür adlandırılmasını onun coğrafi xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirir. Şuşa toponiminin etimologiyası haqqında digər bir mülahizəyə görə, bu ad türk mənşəli dondar tayfaları ilə əlaqədardır. Belə ki, Roma tarixçisi Publius Cornelius Tacitus (Tasit Korneli) Qafqaz ərazisində Sosu şəhərinin olduğunu bildirir və bu şəhərin türk mənşəli dondar tayfasına məxsusluğunu vurğulayır. Qeyd etmək lazımdır ki, latın dilində ş hərfi mövcud olmadığından müəllif şəhərin adını Sosu şəklində vermişdir. Şuşa toponiminin etimologiyası haqqında bir digər mülahizənin tərəfdarları: Ş.Bidlis "Şərəfnamə"də, Ə.Dexuda, R.Əli, E.Vasilyev, I.Rakşan tədqiqatlarında müsəlman şərqində alınmaz qalalara "Şuşa qalaları" deyildiyini qeyd edirlər. Avropa, Asiya, Sibirdə türk və müsəlmanların yaşadığı ərazilərdə "Şuşa", "Şiştər", "Şuş" adı daşıyan qala və şəhər adlarına rast gəlinir. Belə ehtimal olunur ki, o dövrdə alınmaz qalalar şiş qayalar üzərində tikilir, bu da onu əlçatmaz edirdi. Öz növbəsində şiş sözü türk dillərdən fars dilinə daxil olarkən dəyişib şuş formasını almışdır. Şuşa adının etimologiyasına dair müxtəlif mülahizələri qeyd etdikdən sonra bu şəhərin və onun məhəllələrinin salınması və onların adlandırılması tarixinə nəzər yetirək. Şuşa şəhərində ümumilikdə 9 aşağı və 8 yuxarı məhəllə daxil olmaqla cəmi 17 məhəllə mövcud olmuşdur. Bunlardan: Qurdlar, Seyidli, Quyuluq, Çuxur, Dördlər qurdu, Hacı Yusifli, Dörd çinar, Çöl qala, Cuhudlar (və ya Culfalar) – Aşağı məhəlləni; Merdinli (və ya Mərdinli), Saatlı, Köçərli, Mamayı, Xoca Mərcanlı, Dəmirçilər, Hamam qabağı, Təzə məhəllələr – Yuxarı məhəlləni əmələ gətirən məhəllələrdir. Hamam qabağı məhəlləsi – burada bəhsi keçən hamam Şuşada ilk tikilən hamamlardan biri olan Əbdül Səməd bəyə məxsus hamam olmuşdur. Dəmirçilər məhəlləsi – nəsillikcə dəmirçi peşəsinə məxsus, eyniadlı türk tayfasının nümayəndələrindən ibarət sənətkarların cəm olduğu məhəllə idi. Spesifik xüsusiyyətinə görə Quyuluq məhəlləsi – su quyularının bolluğu ilə seçilən məhəllə olduğundan belə adlandırılmışdır. Saatlı məhəlləsi - iyirmi dörd mahalın Saatlı kəndindən gələn əhalinin adı ilə adlandırılmışdır. Bu nəsildən olan 17 ailə, Molla Pənah Vaqif də aralarında olmaqla bu məhəllədə yerləşmiş və məhəllə onların adı ilə adlandırılmışdır. Öz növbəsində M.P.Vaqif bu məhəllədə məktəbin əsasını qoyub, özü də orada dərs demişdir. Yuxarı məhəllələrə daxil olan Köçəri məhəlləsi öz adını Cavanşir mahalının Köçərli kəndindən gələnlərdən almışdır. Bu soyun görkəmli nümayəndəsi Firudin bəy Köçərli bu məhəllədə doğulmuşdur. Şəhərin mərkəzi hissəsində yerləşən yuxarı məhəllələrdən biri də Mamayı məhəlləsidir. Toponim Mamay bəyin adı ilə bağlıdır. Şəhərin mərkəzində yerləşən yuxarı məhəllələrdən biri də Xoca Mərcanlı və ya Xoca Mircanlı məhəlləsidir. Burada Xoca Mərcanlı piri, eyni adlı məscid və bulaq vardı. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Şuşanın bu 17 məhəlləsinin hər birinin məscid, hamam və bulağı olmuşdur.
Göründüyü kimi, istər Qarabağ, istərsə də Şuşa toponimləri türk mənşəli olmaqla, bu diyarın əsl sahiblərinin etnik kimliyindən xəbər verir. Şuşanın məhəllələrinin adları və etnonimlərinin tarixi də buranın əsl sahiblərinin azərbaycanlılar olduğunu göstərir. Şuşa və onun məhəllələrinin adlarının mənşəyi, şəhərin əsasını qoyanların etnik kimliyi və tarixi, şəhərin məhəllələrində yer alan məscid, imarət, yaşayış evlərinin memarlıq üslubu, bu və digər faktlar Şuşanın türk yurdu olduğunun sübutudur.


Elnurə HÜSEYNOVA
AMEA İ. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Sosiolinqvistika və psixolinqvistika şöbəsinin elmi işçisi.
“Respublika” qəzeti 30 yanvar 2022, səh. 4